Queerfob czy sojusznik? Analiza twórczości Gaspara Noégo

Tęcza na Placu Zbawiciela jako miejsce do kręcenia sceny seksu? Grawitacja (2013, A. Cuarón) obejrzana po zażyciu morfiny najlepszym filmowym doświadczeniem? Duma z powodu opuszczania sali przez widownię? Zastanawianie się, czy to filmy Marvela sprawiają, że Amerykanie są głupi? Czy może Ameryka stała się na tyle głupia, że musi nagrywać głupie filmy?

Choć stworzył jedynie siedem filmów (w tym czekający na polską premierę Vortex), śpiewał o nim Frank Ocean, A$AP Rocky w teledysku oddał mu hołd, Kanye West natomiast bardzo mocno zainspirował się jego stylem. Gaspar Noé wykreował styl wyjątkowy, wyróżniający go nie tylko w sferze narracji fabularnej, ale i wizualnej. Analiza formy jego filmów mogłaby stanowić temat wielu prac, w tej postaram się jedynie nakreślić, co stanowi fenomen reżysera oraz czy, tak często eksplorowane przez niego tematy związane z seksualnością, zawierają przestrzeń dla nieheteronormatywnych modeli. 

Przez transgresję należy rozumieć przełamywanie powszechnie obowiązujących norm, szukanie takich rozwiązań, które byłyby przekroczeniem granic. Które wprawiłyby odbiorcę w poczucie dyskomfortu i niepokoju. Taka jest choćby najważniejsza scena w dorobku Gaspara – niebywale realistyczna scena gwałtu dokonanego na Alex (Monica Bellucci) w Nieodwracalne (2002). Kilkuminutowy akt jest przełamaniem kilku barier. Z jednej strony widz widzi coś, co nie jest z reguły pokazywane. Zastanawia się, na ile kino może być faktycznie odbiciem rzeczywistości. Ponadto może zadać sobie pytanie dotyczące etyczności kręcenia sceny (Bellucci twierdzi, że scena powstała etycznie, bez naruszenia jej strefy komfortu). Ostatecznie, po co jest to pokazywane? Innymi przykładami przełamywania barier i szukania nowych technik narracyjnych jest choćby gra światłami w Lux Æterna (2019). Finałowa scena jest z pewnością jednym z najbardziej epileptycznych momentów kinematografii. Życie boli kobiety, kobiety w branży filmowej. Ale czy ja też muszę odczuwać ból podczas seansu? A po co wytrysk w 3D podczas Love (2015)? 

Dążę do znalezienia mostu łączącego transgresję z kinem queerowym, a następnie do zaklasyfikowania kina Gaspara jako kina queerowego. Benshoff i Griffin stworzyli aż pięć klasyfikacji filmu queerowego. Twórczość Gaspara można dopasować do dwóch z nich. Jako odczytane queerowo przez queerową widownię. Lub jeszcze szerzej i słuszniej – w momencie gdy widzka lub widz identyfikują się z osobą bohaterską przedstawioną na ekranie, mimo, że pozornie nie mają ze sobą nic wspólnego, to można uznać taki film za queerowy. Warto dodać, że nie chodzi tu jedynie o sferę seksualną, ale może być to np. pozycja społeczna, właściwie każda możliwa inność. W świecie normatywnym, samo wyłamanie się z heteronormatywnej matrycy można uznać za pewnego rodzaju transgresję. Zaburzenie ładu, naruszenie boskiego czy naturalnego porządku, zakwestionowanie istoty świata jako przestrzeni stworzonej dla heteroseksualnych osób w celu rozrodu. Trangresją w przypadku ukazania osób queerowych może być sama ich obecność. Poprzez wyłamanie się z norm, podążanie inną drogą, od tej wytyczonej przez społeczeństwo.

Za osobę bohaterską swojego pełnometrażowego debiutu Noé (Sam przeciw wszystkim, 1998) obrał, bez zaskoczeń, białego heteroseksualnego mężczyznę. Mężczyznę, który nienawidzi. Mężczyznę, którego mamy nienawidzić. Mimo przywileju związanego z płcią i kolorem skóry, został odtrącony na margines społeczeństwa – przytłacza go codzienność, brak satysfakcjonującej pracy, wreszcie przymus wstąpienia w związek i rozmnożenia się. Kto jest temu winny? On sam czy społeczeństwo? Nietrudno znaleźć podobieństwo Rzeźnika do Jokera (Joker, 2019, T. Phillips), jednak Noé, w przeciwieństwie do Phillipsa, nie musiał szukać kompromisów, by dotrzeć do jak największej widowni. Dzięki temu udało mu się zachować szczerość i autentyczność. 

W samym filmie brak jest postaci LGBTQ+, Rzeźnik znalazł jednak okazję, by wylać swoją frustrację na osoby homoseksualne. Jego szef, będący w heteroseksualnym związku, uprawiał seks z mężczyzną. Czy to plotka powstała w zakładzie pracy czy prawdziwe doniesienia? Ciężko stwierdzić, wiele osób traktuje uprawianie przez mężczyznę seksu z innym mężczyzną jako największą obelgę, ujmę na honorze. Rzeźnik gdyba na temat powiązania dobrobytu finansowego z homoseksualnością. Widzi zależność między brakiem pracy fizycznej, a pociągiem do osób tej samej płci. Jednak, jak przystało na białego cis-mężczyznę, próbuje wykazać się przy tym wiedzą naukową. Osoby homoseksualne nazywa zepsutymi genetycznie.

W przypadku zbudowania postaci Rzeźnika widać, jak bardzo traktuje on osoby queerowe, jako odmieńców. Stawia siebie w opozycji do nich. Co więcej, uważa się za pokrzywdzonego – to on musi pracować fizycznie, zarabiać mniejsze pieniądze. Osoby homoseksualne w jego wyobraźni są w pewien sposób uprzywilejowane. Może być to związane z obecnym niegdyś dyskursem, jakoby homoseksualnymi osobami byli np. artyści, ludzie, którzy nie mają trosk życia codziennego. Biorąc pod uwagę, że Rzeźnik jest dojrzałym mężczyzną, a film powstał ponad dwadzieścia lat temu, taki pogląd wydaje się prawdopodobny.

Cztery lata później na ekrany kin wchodzi film Nieodwracalne, z wcześniej już wspomnianą sceną gwałtu. Premierowy pokaz w Cannes opuściło dwieście osób. Film ponownie stawia w centrum białego heteroseksualnego mężczyznę. Bohater jednak jest inny. To młody, towarzyski i dobrze wyglądający facet, będący w związku z piękną kobietą, mający udane życie seksualne. Wyjątkowość filmu oparta jest na dwóch płaszczyznach. Po pierwsze niewyobrażalny realizm i brutalność – przykładem może być scena gwałtu oraz uderzenie gaśnicą. Po drugie Gaspar zrezygnował z chronologii zdarzeń, odwracając sposób odbioru przez widza i najpierw atakuje go wydarzeniami, by dopiero później poznał on szerszy kontekst, zaznajomił się z bohaterami i bohaterką itp. (nawiasem mówiąc, istnieje wersja chronologiczna, pokazywana między innymi podczas festiwalu Nowe Horyzonty w 2021 roku).

Analogicznie do Sam przeciw wszystkim, obelgami stają się słowo na p, seks analny w więzieniu lub twierdzenie, że wszyscy filozofowie są homoseksualni. To pewnego rodzaju kontynuacja myśli wyrażonej we wcześniejszym dziele. Część akcji odbywa się w klubie gejowskim. Jest to miejsce mroczne, brudne, pełne niewyżytych seksualnie mężczyzn. Czerwony kolor, mrok, brud, jęki – klub jawi się jako coś w rodzaju piekła. Marcus i Pierre wędrują również na uliczkę, w której spotykają transpłciowe pracownice seksualne. 

Film ten jest problematyczny ze względu na dwie kwestie. Gdy Gaspar pokazał sceny nakręcone w klubie, usłyszał, że zostanie za nie skrytykowany, bowiem nie jest częścią społeczności LGBT+ .Wpadł wówczas na pomysł, że ponownie wybierze się do klubu i nagra scenę, podczas której się masturbuje. Mógł w ten sposób odpierać ataki. Co w tym pomyśle poszło nie tak? Mniej więcej wszystko. Kluby są z reguły miejscami inkluzywnymi, wstęp ma każdy, niezależnie od orientacji. Ponadto jest to pewnego rodzaju spłycenie, jednorazowa masturbacja nie czyni człowieka sojusznikiem lub gejem. O znaczeniu klubów pisał Kochanowski.

Drugą kwestią jest uczynienie z gwałciciela geja. Za intencję gwałtu należy uznać chęć przemocy, siły czy agresji. Gej może zgwałcić kobietę, jednak jest to z pewnością sytuacja o wiele rzadsza, niż gwałt mężczyzny heteroseksualnego. Dlaczego wobec tego Gaspar zdecydował się na takie rozwiązanie? Gwałt jest centrum jego filmu, czy zdecydował się na to jedynie poprzez chęć ukazania klubu gejowskiego? Czy może chciał udowodnić, że geje nienawidzą kobiet i chcą na nich zemsty? Sam Gaspar nie wypowiedział się na ten temat. 

Dłuższa przerwa, bo aż siedmioletnia, dała Wkraczając w pustkę (2009). Tym razem jeden z dilerów, określony został jako zboczony fajfus. Jest on bowiem gejem. 
Najbardziej seksualny z filmów Gaspara – Love (2015) – znowu opowiedziany jest z perspektywy heteroseksualnego mężczyzny. Na samym początku bohater ma nadzieję, że jego mały syn nie jest gejem. Próbując streścić zawiłe relacje, protagonistą filmu jest Murphy. Ma on partnerkę – Electrę. Oboje wyznają sobie, że ich fantazją jest seks z inną kobietą. I tak też się staje. Wybór pada na młodą przeciwniczkę aborcji, która zachodzi w ciążę z Murphym. W filmie mamy do czynienia z festiwalem transfobii. Electra proponuje partnerowi stosunek z osobą transpłciową, jest to bowiem kompromis – posiada zarówno piersi, jak i penisa. Gdy ma dojść do zbliżenia, Murphy rezygnuje. Następnie stwierdza, że chciałby wymazać to z pamięci. 

Love mylnie odbierany jest jako film lewicowy. Dzieje się to za sprawą tego, że jest to film pornograficzny. Podejście Gaspara do tematu nie wybiega jednak poza kanon, skoro skupia się od początku do końca na heteroseksualnej parze. 
Pomysł, by stworzyć Climax (2018), powstał po uczestnictwie Gaspara w imprezie voguingowej. Ten styl tańca czy szerzej – cała kultura wywodzi się z kręgów gejów i osób transpłciowych. Czerpanie z kultury LGBTQ+ mogłoby świadczyć o stworzeniu obrazu, który stanie się hołdem złożonym mniejszościom. Film przedstawia grupę taneczną. Mogłoby wydawać się, że będą osobami otwartymi, może Gaspar zrezygnuje z binarnych podziałów? Otóż nie. Podczas początkowych scen można usłyszeć, że jeden z bohaterów nie pracował wcześniej z gejami i trochę boi się takiej współpracy. Lesbijki usłyszały natomiast, że brakuje im po prostu członka. Trudno dopatrzeć się innych naruszeń w tej kwestii. Niemal cała obsada składa się z tancerzy, nie z aktorów. Gaspar wybierając ich, nie myślał o ich płci czy preferencjach seksualnych. Liczyła się jedynie charyzma. Jest to widoczne i uzasadnione, efekt został osiągnięty. 

Lux Æterna (2019), najnowszy z filmów mających polską premierę, odróżnia się od pozostałych nie tylko długością. Gaspar odszedł od męskich bohaterów, by nareszcie ukazać kobiecą perspektywę. Nie znajdują się tu wątki queerowe. Jednak warto wspomnieć, że jest to pewnego rodzaju ewenement w twórczości Noégo. Dotychczas prym wiedli mężczyźni, tym razem do głosu doszły kobiety. Kobiety mówiące o kinie i życiu. Udało mu się stworzyć feministyczny film, rozprawę dotyczącą sytuacji kobiet w branży. Kobiet w męskim świecie, kobiet popychanych, uciszanych, kobiet niezależnych, spalanych na stosie. 

Noé nie powinien zostać uznany za twórcę będącego sojusznikiem LGBTQ+. Mając, jak na twórcę filmowego, bardzo małe ograniczenia, w żaden sposób nie wykorzystuje swojej platformy, by wprowadzić coś nowego do narracji nienormatywnych. Mało tego, często utrwala stereotypy lub milczy. Jest jednak twórcą na tyle przełamującym normy, że może być ważny dla środowiska LGBTQ+. 

Powyższa analiza dotyczy wątków stricte queerowych. Co jednak z odejściem od bezpośredniości? Z próbą odczytania w sposób proponowany przez Benshoff i Griffin? Rzeźnikiem może stać się każdy, kto nie przystaje do panujących norm. Nieodwracalne może pokazać, że osoby queerowe muszą działać w ukryciu, tworząc swoje „oazy” w mrocznych miejscach, gdy osoby heteronormatywne mogą epatować swoimi uczuciami w każdym miejscu. Bohaterem Wkraczając w pustkę także mogą stać się queery, zabijane przez normatywność. Love może być ukazaniem wolności seksualnej a jednocześnie pokazaniem pułapek norm. Climax stanie się manifestem wolności i brakiem etykietek. A Lux Æterna dowodem na to, że nie ma studiów queerowych bez studiów feministycznych. Jednak mam przekonanie, że są to duże nadużycia. Nie są to intencje Gaspara, a tego typu interpretacje to zaklikanie rzeczywistości. 

Czy Gaspara mimo wszystko można określić mianem queer-friendly? Co można wyciągnąć z jego twórczości? Przełamanie barier pod kątem estetyki, prowadzenie narracji, ten niewątpliwie charakterystyczny styl mogą budzić zachwyt i sprawiać, że osoby queerowe będą się z nim utożsamiać. Czuć wyobcowanie bohaterów, ich rozczarowanie światem i wrażenie, że nie pasują do otaczającej ich rzeczywistości. Jest to dla społeczności queer codzienność. Obelgi nie są niczym nowym, większość osób zapewne zdążyła do nich przywyknąć, więc być może nie zaczną ich u Gaspara zauważać. Górą będzie to jego przełamywanie granic, poczucie wolności i sceptycyzmu wobec świata, wobec innych.