Córeczki tatusiów mają palce na spuście

Tekst zawiera liczne spoilery oraz informacje o zakończeniu każdego z omawianych filmów.

---

---

Zeitgeist

Przywołany dialog otwiera film MaXXXine (2024, T. West). Rozmowa rozgrywa się między kilkuletnią, występującą na amatorskiej scenie dziewczynką a męskim głosem słyszanym z offu. To, że ojciec jest tu tylko głębokim barytonem, ma duże znaczenie – tak w kinie przedstawiany jest Bóg. To głos, którego niezaprzeczalna siła to synonim władzy. Maxine komunikuje się nie tylko z własnym ojcem, ale też z wyższą instancją. Wymianę zdań łatwo można wpisać w jej relację z patriarchatem. Nieważne czy potraktujemy głos jako boga, czy jako kulturę – Maxine godzi się grać według ustalonych przez mężczyznę zasad gry i robi wszystko, aby go zadowolić. Do czasu.

Analogie pomiędzy stosunkami kobiet z ojcami a odnalezieniem się w patriarchalnej kulturze, punktuje w Córkach ojców. Zrywaniu splątanych więzi Maureen Murdock. Amerykańska psychoterapeutka napisała tę książkę w 1990 roku, jednak jej polskie tłumaczenie wydane w 2023 roku pokazuje, że podjęte przez autorkę wątki nadal wymagają przepracowania przez zachodnie społeczeństwa. Co więcej, mam poczucie, że dopiero teraz – po działaniach ruchu #MeToo i zwiększeniu świadomości społecznej dotyczącej zdrowia psychicznego – możliwe jest kolektywne zanurzenie się w temacie odcinania nadmiernie bliskich więzi z ojcami. Dowodem może być coraz częstsza obecność wątku we współczesnym kinie. Po wyczerpaniu motywu relacji matki i córki, ojca i syna oraz więzi między siostrami lub braćmi, kino spogląda na córki ojców. W przeciągu ostatnich dwóch lat powstało wiele realizacji o parze tak spowinowaconych bohaterów, od artystycznego Aftersun (2022, C. Wells) po skrajnie mainstreamowe Plan emerytalny (2023, T. Brown) i Gliniarza z Beverly Hills: Axela F (2024, M. Molloy). 

W tym artykule wezmę pod lupę trzy tytuły, które trafiły do międzynarodowej dystrybucji w 2024 roku: MaXXXine, Love Lies Bleeding (2024, R. Glass) i Weterankę (2024, M. Surya). W kontekście książki Murdock każdy z nich wybrzmiewa jako mocny przykład postaci córki ojca – stąpającej po jego śladach i będącej pod jego silnym wpływem (nawet jeśli kwestionuje jego władzę). Maxine (Mia Goth) i Lou (Kristen Stewart) z pierwszych dwóch filmów odważą się zawalczyć o odzyskanie autonomii. Parker (Jessica Alba) z Weteranki pozostanie małą dziewczynką, dla której ojciec jest niepodważalnym wzorem.

Córki bez matek

Według Murdock córka ojca to „kobieta, która identyfikuje się z ojcem oraz imituje mężczyzn w ich dążeniu do sukcesu” (s. 14). W dalszej części wstępu autorka wskazuje:

„Analityczka jungowska Marion Woodman pisze, że nie wszystkie kobiety są córkami ojców w odniesieniu do osobistego rodzica, lecz większość z nas przybiera tę postawę wobec dominującej kultury patriarchalnej. Od narodzin współczesnego feminizmu kobiety walczą o równouprawnienie w świecie biznesu, w domu, w środowisku akademickim oraz w polityce z mężczyznami oraz męskimi instytucjami. Niemniej kobiety w dużej mierze pozostają nieświadome tego, jak głęboko odzwierciedlają wartości ojców. Córka uwewnętrznia sposób, w jaki ojciec ją postrzega; im silniej się z nim identyfikuje, tym trudniej jej zbudować własną, odrębną tożsamość” (s. 16).

Bycie córką ojca pomogło bohaterkom odnaleźć się w świecie. Dało im narzędzia pozwalające przeżyć i poradzić sobie w każdej sytuacji. Filmowe córki ojców to na pierwszy rzut oka nieprzeciętnie silne kobiety, których pęknięcia są widoczne dopiero przy bliższym spojrzeniu.

Trzy protagonistki to kobiety bez matek. W Love Lies Bleeding matka opuszcza rodzinę, w pozostałych przypadkach jej nieobecność jest zbyta milczeniem. Murdock pisze:

„W trójkącie, jaki tworzy się między ojcem, córką i matką, zwykle to matka jest emocjonalnie niedostępna lub nieatrakcyjna dla męża czy partnera. (…) Córka identyfikuje się z ojcem, którego postrzega jako »łatwiejszego«, lepszego rodzica; to jego decyduje się naśladować” (s. 55).

Maxine, Lou i Parker to typowe duchowe córki patriarchatu, które zaangażowane w kult ojca odrzuciły matkę, jednocześnie odtrącając pierwiastek kobiecy w sobie. Nawet podważające władzę ojca Maxine i Lou, walczą ze swoimi rodzicielami poprzez metody, które dostały od nich w spadku. Czy istnieją inne możliwości? Ich poszukiwania zawiodły psychoanalityczkę do kultur matriarchalnych i kultów bogini, diametralnie różnych od monoteistycznych religii, których centrum stanowi męska postać. Badaczka wskazuje, że aby kobiety mogły odzyskać swoją autonomię, należy zastąpić podstawową dla patriarchalnej kultury opowieść o podróży bohatera nową narracją. To właśnie dzieje się w każdym z przywołanych filmów.

Maxine. Córka-grzesznica

Dorosła Maxine dotrzymała dziecięcej obietnicy – ciężko pracowała, żeby zostać gwiazdą. Może nie kościoła, a przemysłu porno, ale z nadzieją na podbicie Hollywood. Bohaterka jest silna i pewna siebie – scena, w której miażdży jądra napastnikowi, nie pozostawia złudzeń co do jej mocy w męskim świecie. Maxine posiada cechy, które sprawiają, że sukces jest na wyciągnięcie ręki. Na jej drodze stoi jedynie śledzący ją seryjny morderca. Jak okazuje się w finale, jej własny ojciec (Simon Prast). 

Murdock podkreśla, że córki będące pod silnym wpływem ojca, często muszą się od niego oddalić „nie tylko psychicznie, ale nierzadko też geograficznie” (s. 76). Zanim kaznodzieja dopada protagonistkę, śledzi każdy jej krok. Relacja Maxine z rodzicem jest silnie naznaczona jego marzeniami i systemem wartości. Pasuje do niej jeden z opisów psychoanalityczki:

„Ojciec, który projektuje na córkę potrzebę odnoszenia sukcesów, nie pozwala jej dokonywać samodzielnych wyborów. Żarliwe pragnienie, by się doskonaliła, jest umotywowane jego własną potrzebą urzeczywistnienia niespełnionych marzeń. Rzadko postrzega ją jako odrębną osobę, o własnych celach i marzeniach. Zamiast tego córka lśni w jego oczach archetypowym potencjałem, który nieświadomie dla niego nosi. Ich relacja jest tak splątana, a on tak intensywnie monitoruje jej życie, że dziewczyna nie zdaje sobie nawet sprawy, iż dusi się pod ciężarem jego kontroli” (s. 115-116).

Maxine zgodnie z życzeniem ojca odnosi sukces, jednak realizuje się w branży, która przez niego uznawana jest za niemoralną. Podczas spotkania duchowny wykrzykuje w stronę potomkini słowa z Księgi Ezechiela: „Twoja sława rozeszła się wśród narodów z powodu twojej piękności. Była bowiem doskonała dzięki mojej ozdobie, którą włożyłem na ciebie, mówi Pan Bóg” (16:14). Kolejny wers, niedopowiedziany już w filmie, jest jeszcze bardziej dobitny: „Ale zaufałaś swojej piękności i uprawiałaś nierząd, będąc tak sławna; uprawiałaś nierząd z każdym, kto przechodził. Jemu się oddawałaś” (16:15). Dla ojca kobieta jest zbłąkaną owieczką, którą należy ocalić przed grzechem i Hollywood – domem szatana. Życie Maxine jest dla niego osobistą porażką, jak mówi: „stworzył potwora”. Śmierć własnego dziecka jest według duszpasterza lepszym wyjściem, niż obserwowanie jak egzystuje niezgodnie z moralnością, jaką mu wpoił.

W Córkach ojców Murdock przytacza ciekawy przykład córek, które są cieniem swoich ojców. Cień w jungowskim ujęciu to obszar psychiki, zawierający cechy niepasujące do naszego obrazu siebie: to, co chcemy ukryć przed światem.

„Dzieci często »odgrywają« wypierane aspekty cienia jednego lub obojga rodziców. Jest to szczególnie prawdopodobne, gdy cechy cienia potężnego, słabego lub ukochanego członka rodziny są postrzegane jako haniebne, lub niemożliwe do przyjęcia” – pisze badaczka (s. 183).

Popularny kaznodzieja odrzuca własny cień. Jego władza opiera się na nieskalanym wizerunku bogobojnego pasterza. Świadoma swojej seksualności aktorka porno realizuje zatem stłumione żądze ojca. Nic więc dziwnego, że w finałowej scenie to on przeprasza ją.

Maxine wie, że to, co dostała od ojca – zarówno wiara w sukces, jak i strefa cienia – to narzędzia, które przyczyniły się do osiągnięcia przez nią celu. Dziewczyna została gwiazdą, bo potrafi grać w patriarchalną grę i jednocześnie nie żywi sentymentów wobec tego, który nauczył ją jej zasad. W Hollywood trzeba być potworem, a jako córka duszpasterza staje się monstrum idealnym.

Lou. Córka jak syn

Lou z Love Lies Bleeding pracuje w siłowni należącej do jej ojca, Lou Seniora (Ed Harris). To samo imię określa ich relację – dziewczyna odgrywa rolę syna pierworodnego, który ma odziedziczyć schedę po królu miasta. Córki ojców pokazują, że taki schemat nie jest rzadkością:

„Córka, która nosi dla ojca archetyp dziecka, odkrywa, że może otrzymać – i nieświadomie przyjąć – rolę syna. Ojciec, który nie spłodził syna lub którego syn okazał się dla niego rozczarowaniem, często zwraca się do córki, aby to ona stała się odzwierciedleniem jego marzeń i jego spadkobierczynią. Odnosi się do niej jak do mężczyzny, nadając jej pewne obowiązki oraz przywileje, których odmawia reszcie rodzeństwa (…). Córka ojca traktowana jak syn otrzymuje wsparcie nie w obszarze kobiecości, lecz w sferze »męskich« cech oraz umiejętności. Jako młoda dziewczyna jest zazwyczaj chłopczycą. Ojciec uczy ją myśleć, kłócić się i rywalizować. (…) Od ojca nauczyła się poczucia wyższości w męskim świecie, lecz jednocześnie czuje się nieadekwatna jako kobieta, ponieważ nie zna »świata kobiet«” (s. 120-121).

Choć Lou próbuje wyrwać się z objęć ojca, to z łatwością realizuje zarysowany wyżej schemat. Jest chłopczycą, a jej brak zrozumienia kobiecych emocji i doświadczeń najwyraźniej widać w relacji z siostrą. Beth (Jena Malone) jest jej przeciwieństwem – to ofiara przemocy domowej, potulna i posłuszna wobec ojca i męża. Lou stara się jej pomóc, lecz robi to ojcowskimi metodami, pogłębiając tym przepaść między sobą a siostrą.

Mimo tego, że Beth postępuje zgodnie z wolą mężczyzn, to właśnie buntownicza Lou jest córeczką tatusia, wychowaną na jego podobieństwo. Dziewczyna ogranicza kontakt i wprost mówi o swojej niechęci do ojca, jednak kolejne rozmowy ujawniają, że przez lata pomagała rodzicowi w prowadzeniu interesu i ukrywaniu ciał zamordowanych wrogów. Kiedy dochodzi do tragicznej sytuacji, zachowuje się zgodnie z wzorami przekazanymi przez Seniora.

„Ojciec do tego stopnia identyfikuje się z córką, że nie daje jej przyzwolenia na doświadczanie ani wyrażanie emocji, które uważa za niepożądane. Próbuje wręcz kontrolować jej uczucia – złość, smutek, lęk czy niepewność – zduszające je racjonalnymi argumentami” – pisze Murdock (s. 49).

Bohaterka martwego szwagra wyrzuca do ojcowskiej kryjówki. Co znaczące, kiedy to robi, na czerwonej planszy pojawia się twarz Lou Seniora, tak, jakby stopili się w jedną postać. Dziewczyna zaczyna zachowywać się jak rodzic – realizuje plan chłodno i metodycznie, zabrania swojej dziewczynie Jackie (Katy O’Brian) wychodzić z domu i mówi: „O nic się nie martw. Będzie dobrze. Musisz mnie tylko słuchać i robić to, co mówię”. Niedługo później podobny rozkaz usłyszy od własnego ojca: „Masz siedzieć cicho i nie robić zupełnie nic. Wiem, że potrafisz. Siedź na dupie i pozwól ojcu zająć się wszystkim”. W finałowej scenie charakterologiczne podobieństwo staje się głównym tematem sporu.

Bohaterka szczerze nienawidzi swojego ojca i stara się za wszelką cenę zboczyć z wytyczonej przez niego ścieżki. Korzysta co prawda z przywilejów bycia juniorką, jednak próbuje się usamodzielnić i odrzucić jego rządy. Jest jak inne opisane przez Murdock córki:

„Wiele kobiet unika pozycji związanych z władzą ze względu na sposób, w jaki mężczyźni jej nadużywają. Mówią, że nie chcą utrwalać męskiego modelu mocy sprawczej, opartego na dominacji i hierarchii oraz wymagającego separacji i podziałów międzyludzkich. (…) inne córki, których ojcowie mają dużą moc sprawczą, z bardzo osobistych powodów odrzucają wszelkie formy władzy. Taka córka doświadczyła konsekwencji posiadania ojca, który przedłożył władzę ponad relacje i nie chce dokonywać tego samego wyboru. Dostrzega, że ojciec poświęcił ją, matkę oraz jej rodzeństwo” (s. 173).

Lou nie chce przyjąć ciążącego jej spadku: odrzucenie spuścizny ojca jest główną bitwą, jaką toczy.

Love Lies Bleeding ma charakter opartej na archetypach przypowieści. Lou jest daleką siostrą Bezrękiej Dziewczyny z baśni braci Grimm i Kordelii z Króla Leara Szekspira: kobiet, które znalazły w sobie odwagę, by sprzeciwić się woli ojca. Kiedy Senior stawia własne dobro nad życie dziecka, protagonistka w końcu odpiera atak. Pomaga jej w tym Jackie, przybierająca postać olbrzymki, która dopada mężczyznę, mieszczącego się teraz w jej dłoni, i pozwala Lou zdecydować o jego losie. Dziewczyna nie zabija ojca fizycznie, ale symbolicznie, oddając go w ręce policji. Jednak ziarno zasiane w niej przez rodzica nadal kiełkuje. W ostatniej scenie bohaterka bezszelestnie zabija i pozbywa się ciała koleżanki. Jej walka o życie na własnych zasadach trwa.

Parker. Córka jako przedłużenie ojca

Parker z Weteranki realizuje inny wariant niż przywołane wcześniej bohaterki. Nie walczy z ojcem, tylko gloryfikuje jego postać. Pomszczenie jego śmierci jest celem jej podróży. Komandoska niechętnie wraca do rodzinnego miasta i odziedziczonego po rodzicu baru. Chce go sprzedać, jednak wraz z powracającymi wspomnieniami i nowymi faktami dotyczącymi wypadku, w którym zginął, zaczyna kontynuować jego dzieło.

„Córka ojca uosabia jego potencjalną przyszłość. To ona go dopełni. Będzie niosła na barkach jego młodość, kaprysy, intelekt, ducha, niezrealizowane marzenia. Pociągnie dalej jego życie. Ponieważ jest jej bohaterem, pełni dla niego rolę »wybranki« i nieświadomie godzi się odzwierciedlać wszystko, czego ojciec potrzebuje. Czasami dźwiga wyprojektowane pragnienia ojca dotyczące jej osoby; czasami naśladuje to, co w nim czci, nawet jeżeli on sobie tego nie życzy” – pisze Murdock (s. 103).

Reminiscencje z dzieciństwa Parker i jej teraźniejsza postawa pokazują, że odziedziczyła system wartości rodzica. Jego wady (brak organizacji, brawura) są przez nią traktowane z przymrużeniem oka i nie psują bohaterskiego obrazu ojca, który zginął, stając po właściwej stronie. Na portrecie rodziciela nie widać żadnych rys.

Odważna komandoska jako córka ojca podejmuje się pozornie niemożliwych do realizacji zadań. Według Murdock to jedna z charakterystycznych cech takich osób:

„Kiedy córka idealizuje ojca jako bohatera, w jej oczach otacza go aura wszechmocy, z którą zaczyna się identyfikować. (…) Identyfikacja z ojcem-bohaterem pozwala córce poczuć, że wszystko jest dla niej możliwe. Daje jej zaburzony obraz własnej wartości i sprawia, że akceptacja rozczarowania przychodzi jej z trudem. W końcu ojciec zapewnił ją, że może odnieść sukces we wszystkim, czego się podejmie; odrzucenie ze strony świata zewnętrznego jest więc dla niej druzgocące” (s. 108-109).

Parker staje do nierównej walki z zabójcami ojca. Kobieta nie dba o życie i zdrowie swoje i bliskich, by na własną rękę wymierzyć sprawiedliwość. Zwycięża, bo w tak wykreowanej rzeczywistości nie ma miejsca na porażkę. Postać, jak i sama wymowa filmu, proponują idealistyczną wizję świata, gdzie dobro zwycięża, a zło nie ma prawa bytu. W Weterance bohaterka zostaje na zawsze dziewczynką realizującą potencjał ojca, a niedojrzałość zdaje się jej najwyższą cnotą.

Śmierć bohatera

Murdock tak opisuje dylemat córek ojców:

„W pewnym momencie życia córka ojca staje przed bolesnym wyborem: może albo kontynuować kult ojca i dzięki temu zachować intensywność ich więzi, albo strącić go z piedestału i żyć własnym życiem. Nie może mieć i jednego, i drugiego” (s. 127).

Żeby mogła narodzić się bohaterka, konieczna jest śmierć bohatera. Przywołane filmy traktują metaforę, służącą zmianie narracji z męskocentrycznej na kobiecą, w dosłowny sposób. Maxine zabija ojca, Lou ostatecznie nie pociąga za spust, ale pozbywa się Seniora, przekazując go policji. W obu przypadkach bohaterki mierzą w stronę próbujących ich zabić rodzicieli, żeby ocalić własne życie. Natomiast dla Parker śmierć ojca jest początkiem, nie finałem historii. Dziewczyna przyjeżdża do rodzinnego miasteczka po to, by wyjaśnić przyczyny wypadku, a następnie pomścić najbliższego krewnego. Mężczyźni giną, jednak córeczki tatusiów w pewien sposób kontynuują ich egzystencję. W Lou zostaje krew bezlitosnej zabójczyni, w Maxine gen gwiazdorstwa, a w Parker idealizm i wartości taty. Śmierć bohatera co prawda przyniosła narodziny bohaterek, ale ich droga do uzyskania pełnej autonomii dopiero się zaczyna.

---

Love Lies Bleeding (2024), reż. Rose Glass

MaXXXine (2024), reż. Ti West

Weteranka (2024), reż. Mouly Surya

LITERATURA

Córki ojców. Zrywanie splątanych więzi Maureen Murdock, tłum. E. Tołkaczew, Instytut Studiów Kulturowych RAVEN, Czeladź 2023.